'Van Heutsz is de meest omstreden militair uit de Nederlandse geschiedenis,' meldt de flaptekst van de biografie die Vilan van de Loo schreef over J.B. van Heutsz (1851-1924). Het zou zomaar kunnen, al melden zich onder invloed van de discussie over het koloniale verleden van Nederland inmiddels ook wel wat andere kandidaten. Jan Pietersz. Coen, bijvoorbeeld en in een iets recenter verleden kapitein Raymond Westerling. Hoe dan ook, omstreden is Van Heutsz zeker, wat ondermeer mag blijken uit de naamsverandering van het Van Heutsz-monument in Amsterdam, dat tegenwoordig door het leven gaat als Indië-monument.
Zeker in het huidige tijdsgewricht waarin de debat over het koloniaal verleden nogal eens wordt gedomineerd door vooringenomen leken zonder veel kennis van de feitelijke gang van zaken, is het publiceren van een biografie van Van Heutsz een ietwat hachelijke zaak. Vilan van de Loo is er echter in geslaagd tot een evenwichtige beschrijving van het leven van de oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië te komen. Kritisch waar nodig, instemmend waar mogelijk, waarbij ze nergens doorslaat en de nuances scherp in de gaten houdt. Na de beschrijving van Van Heutsz zijn jeugd, waarin onder meer aandacht voor de rol van zijn drankzuchtige vader, eveneens militair, en zijn aanvankelijk moeizame carrière bij het leger, is er ruime aandacht voor de betekenis van Van Heutsz voor Nederlands-Indië, met uiteraard veel oog voor zijn rol in Atjeh, maar zeker ook voor het 'pacificeren' van de Buitengewesten. Daaraan lagen ethische, strategische, buitenlands politieke en economische motieven ten grondslag. Van Heutsz had een scherp oog voor de kwetsbare positie van Nederland als koloniale mogendheid. Een kleine natie van geringe militaire betekenis en niet direct behept met een sterk martiale mentaliteit. Als gouverneur-generaal heeft hij krachtig gestreefd naar modernisering van de strijdkrachten, met name in Nederlands-Indië. Daarbij stuitte hij menigmaal op de spreekwoordelijke Nederlandse zuinigheid.
Na afloop van zijn Indische carrière speelt van Heutsz enige tijd als 'bekende Nederlander' een niet onaanzienlijke rol in het maatschappelijk en bedrijfsleven. Langzamerhand zien we hem echter naar de achtergrond verdwijnen, zodat hij in zijn laatste jaren toch vooral een levende legende lijkt te zijn geworden. Op paradoxale wijze neemt zijn rol na zijn dood toe als hij wordt vereerd als een soort uithangbord dat het geloof van de Nederlandse natie in de eigen koloniale voortreffelijkheid moest inspireren.
Vilan van de Loo schetst, zoals het mijns inziens hoort, van de persoon van Van Heutsz een genuanceerd beeld. Ja, hij was een houwdegen bij tijd en wijle, daar konden ze in Atjeh, maar ook op Bali en Lombok van meepraten. Ja, hij was een bemoeial die zijn mond moeilijk kon houden en zich vaak op nogal botte wijze in zaken mengde. Nee, hij was niet de oer-conservatief zoals hij tegenwoordig in discussies nog weleens wordt afgeschilderd. Hij had ook bepaald progressieve opvattingen. Bijvoorbeeld over het inschakelen van 'inlanders' bij het binnenlands bestuur van Indië. Bijvoorbeeld over het streven naar kiesrecht en gelijke rechten voor vrouwen. Bijvoorbeeld over de wenselijkheid het onderwijs onder de Indische bevolking te bevorderen. Van de Loo staat zeker kritisch tegenover het kolonialisme, maar ze heeft niet alleen oog voor de negatieve kanten van hoe dat door Van Heutsz werd belichaamd.
Interessant is de wederzijdse bewondering tussen Van Heutsz en koningin Wilhelmina. Verrassend de vriendschap tussen mevrouw Van Heutsz en Mina Kruseman, feministe van het eerste uur. Vooral als gouverneur-generaal was Van Heutsz een zeer druk bezet man, een zaak waaronder zijn gezinsleven leed, maar toch vraag je je af in hoeverre zijn echtgenote op de achtergrond een rol heeft gespeeld. Dat komt in het boek niet echt uit de verf.
De naam Van Heutsz ging in de loop van de geschiedenis van bejubeld en vereerd naar verguisd en veracht. Dat de waarheid, zoals vaak, ergens in het midden ligt blijkt uit deze biografie, geschreven in een stijl die het lezen tot een waar genoegen maakt, maar dit terzijde.
Vilan van de Loo, Uit naam van de majesteit. Het leven van J.B. van Heutsz 1851-1924. Prometheus 2020.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.