Licht op donkere jaren

Werk, bid en bewonder heet de tentoonstelling in het Dordrechts Museum naar aanleiding van de herdenking van vierhonderd jaar Synode van Dordrecht. Op de expositie wordt een aantal mythen over het calvinisme doorgeprikt. Zo valt het wel mee met de fameuze soberheid van de calvinisten, die zichzelf liever gereformeerden noemden. Calvinist blijkt in de zeventiende eeuw eerder een scheldwoord. Ook waren ze niet allemaal tegen naakt gekeerd. Als voorbeeld mag een schilderij van Ferdinand Bol gelden, die het echtpaar Wichbold Slicher en Elisabeth Spiegel afbeeldt als Paris en Venus, met Cupido aan de bevallige, blote boezem van Elisabeth. 

IJdelheid en pronken met verworven rijkdom door het verzamelen van kunst en het bewonen van grote huizen, was hen evenmin vreemd. Dat stemt een beetje vrolijker dan het sombere beeld dat wij van calvinisten hebben ('de zwartekousenkerk') en dat volgens conservator van het museum, Marianne Eekhout, moet worden toegeschreven aan Abraham Kuyper. Abraham de Geweldige, zoals hij werd genoemd, oprichter van de ARP, stichter van de Vrije Universiteit te Amsterdam en theoloog in een tijd dat calvinist geen scheldwoord meer was. In de negentiende eeuw werd wel vaker aan mythevorming gedaan. Denk maar aan de heldenverhalen in de geschiedenisboekjes, ontstaan onder invloed van het opkomende nationalisme. Dat alles neemt niet weg dat op de Dordtse Synode scherpslijpers het oordeel voltrokken over de remonstranten in de beklaagdenbank en het toch vooral een manifestatie van verdeeldheid was.

Het lijkt dat het in Dordrecht dit jaar zindert van geschiedenis. De discussie over het al dan niet plaatsen van een beeld van Willem de Zwijger heeft nogal wat stof doen opwaaien. Tot in de landelijke pers toe. Ik begin er niet meer over, de gemeenteraad heeft besloten om het cadeautje te aanvaarden, maar men moet voor de plaatsing nog wel forse kosten maken. Dat men daartoe bereid is, terwijl een fooi van vijfduizend euro voor het benoemen van een stadsdichter te veel is gevraagd, verbaast mij, zoals het me ook verbaast dat niemand van het gemeentebestuur mij tot nu toe heeft kunnen uitleggen waarom Dordrecht geen stadsdichter benoemt. Men vaart hier ter stede nogal blind op ambtelijke adviezen, vrees ik. Tijdens het stadsdichterschap van Marieke van Leeuwen was de ambtelijke belangstelling gering, om niet te zeggen volledig afwezig, maar dat is natuurlijk een te mager gegeven om een conclusie uit te trekken.

Een belangrijke gebeurtenis was de presentatie, te Dordrecht, van het boek De dageraad van Holland. Geschiedenis van het graafschap 1100-1300, geschreven door Henk 't Jong. Henk 't Jong is, onder veel meer, mediëvist en staat ter stede bekend als een kritisch historicus, als zo'n beetje het geweten van de Dordtse geschiedenis. Dat de presentatie in Dordrecht plaatsvond heeft wellicht, ik heb het hem niet gevraagd, te maken met het feit dat de auteur in de Merwestad woont, maar Dordrecht speelt in de opkomst van het graafschap ook onmiskenbaar een belangrijke rol, al gaat het boek over veel meer. 

't Jong heeft het zich niet gemakkelijk gemaakt. Ik herinner mij dat wij op de lagere school, waar toen meer aan geschiedenis werd gedaan dan nu, de graven van Holland uit het hoofd moesten leren, met de jaartallen erbij: Hollandse Huis, Henegouwse Huis, Beierse Huis. Wat die graven hadden betekend en hoe hun positie in groter verband, met name in het Duitse rijk, was, dat kwam nauwelijks aan de orde. De eerste eeuwen van het graafschap waren toch vooral een soort van donkere jaren, waarover allerlei mythes de ronde deden, maar waarover we op school in ieder geval niet al te nauwkeurig werden ingelicht. 't Jong maakt deze donkere jaren zichtbaar en hij doet dat op grond van een degelijk en vooral kritisch bronnenonderzoek, wat ertoe leidt dat een aantal mythen sneuvelt. Hij toont ook het belang aan van de opkomst van Holland voor de latere geschiedenis van Nederland. In deze eeuwen verwerft Holland een voorsprong die het gewest eigenlijk tot op heden heeft behouden.

De dageraad van Holland zal voor vele jaren, vermoed ik, het standaardwerk worden voor de ontstaansgeschiedenis van Holland. Er kleeft eigenlijk maar een nadeel aan het boek. Tussen de hoofdtekst, waarin de auteur in chronologische volgorde de graven tussen 1100-1300 behandelt, is een groot aantal teksten gevoegd, waarin, als een soort noten, nadere uitleg wordt gegeven over de geschiedenis van dorpen en steden, abdijen enzovoorts, alsmede het leven van een aantal historische figuren. Dat is buitengewoon interessant en noodzakelijk voor een goed begrip van de periode, maar het bevordert de leesbaarheid niet, omdat je steeds wordt afgeleid. Het zou overzichtelijker zijn geweest om die stukken in een aparte afdeling achterin het boek te plaatsen. Een andere kleinigheid: de titel verhult een beetje de rol die Zeeland in het verhaalt speelt, maar ach... Je moet als historicus wel kritisch zijn, maar op ieder slakje zout leggen is bij zo'n belangrijk werk als dit misschien een tikje overdreven.

Henk 't Jong - De dageraad van Holland. De geschiedenis van het graafschap 1100-1300. Uitgeverij Omniboek. Utrecht 2018.

Gioconda, de joden van Thessaloniki in de Griekse literatuur

Thessaloniki, de tweede stad van Griekenland en de zuidelijke toegangspoort tot de Balkan, heeft in zijn lange geschiedenis onderdak geboden aan tal van bevolkingsgroepen. In 315 v.Chr. gesticht door de zwager van Alexander de Grote, wordt zij vanaf de Oudheid tot op de dag van vandaag bewoond door Grieken, maar die vormden niet altijd de meerderheid. Nadat de stad in 1430 werd veroverd door de Ottomanen, vestigden zich ook Turken binnen haar muren, waar eveneens vanaf de Oudheid een kleine joodse gemeenschap woonde. In de Ottomaanse tijd voegden zich daar andere Balkanbewoners bij, maar vooral de immigratie van tienduizenden joden in de late vijftiende en vroege zestiende eeuw, die waren verdreven uit Portugal en Spanje, zou een stempel drukken op Thessaloniki. 

Tot hun deportatie door de Duitse bezetter in 1943, vormden de joden de grootste bevolkingsgroep van de stad en was het joods-Spaanse dialect waarvan zij zich bedienden, het ladino, de meest gehoorde taal. In 1912, na de Eerste Balkanoorlog, werd Thessaloniki deel van het Griekse koninkrijk. De enorme stadsbrand van 1917 en bevolkingsuitwisselingen met Bulgarije (1919) en Turkije (1923) als nasleep van de Eerste Wereldoorlog, veranderden het karakter van de stad, die grotendeels moest worden herbouwd en waarin het Griekse element sterk toenam. Het wegvoeren van de bijna 48.000 joden door de Duitsers, waarvan er slechts 2500 na de oorlog terugkeerden, betekende het einde van Thessaloniki als multiculturele stad. Zij werd weer wat zij in eerste aanleg was: een Griekse stad. 

De herinnering aan de joden was daarmee echter niet uitgewist en zeker niet die aan hun gruwelijk lot in de Tweede Wereldoorlog. Hoewel een opmerking als ‘Thessaloniki was een jodenstad,’ een schrijver als G.Th.Vafópoulos in het weinig democratische en door rechtsautoritaire krachten beheerste Griekenland van de jaren ’50 nog flinke moeilijkheden kon bezorgen, zien we vooral met het volwassen worden van de Griekse democratie, na de val van de junta in 1974, de literaire belangstelling voor de joden toenemen.

Hero Hokwerda heeft in Gioconda vrijwel alles wat er in de Nieuwgriekse literatuur over de joden van Thessaloniki is geschreven in een kloeke bloemlezing bijeengebracht. Een bloemlezing die, om het overzichtelijk te houden, chronologisch is geordend in die zin dat de bijdragen niet zijn gerangschikt op jaar van publicatie, maar op de periode waarover de tekst voornamelijk gaat. Dat heeft voor- en nadelen. Het voordeel is dat er een duidelijk overzicht wordt geboden van wat er over een bepaalde periode is geschreven, het nadeel is dat het werk van sommige schrijvers, zoals dat van Vafópoulos, op hinderlijke wijze is verknipt. Hokwerda geeft de voorkeur aan deze structuur, wat geheel in lijn is met de wetenschappelijk aandoende opzet van de bloemlezing. Hij maakt daarop één uitzondering: de novelle Gioconda van Nikos Kokantzis, waaraan de titel van de bloemlezing is ontleend, is aan het begin van het boek geplaatst. Het beklemmende en ontroerende relaas van een puberliefde, die onder druk van de oorlogsomstandigheden opbloeit en rijpt, is terecht gekozen als opening van het boek, temeer omdat het lot van de joden tijdens de Duitse bezetting het leeuwendeel uitmaakt van de bijdragen.

Het interessante aan een boek in deze opzet is dat vrijwel alles wat over het onderwerp is geschreven bijeenstaat, maar daardoor is niet te voorkomen dat, naast vele prachtige bijdragen van hoog niveau, ook minder goede stukken moeten worden opgenomen. Er is allereerst veel moois in de bundel te vinden. Behalve de openingsnovelle verdienen hier zeker de bijdragen van Vafópoulos, de prachtige verhalen van Ioannou, enkele uitzonderlijk indrukwekkende vertellingen van Albertos Nar, het indringende proza van Nina Kokkalidou-Nahmia en het buitengewoon ontroerende verhaal Rachíl, van Kostoula Mitropoúlou te worden genoemd. De bloemlezing bevat ook prachtige poëzie, zoals het gedicht Esthír, of de zware bevalling van Pródromos Márkoglou. 

Naast de bovengenoemde juwelen zijn er nog vele andere parels in het boek te vinden, maar daar tegenover staat toch ook wel eens een stuk dat uit de toon valt, zoals Het achtste zegel van de openbaring van Giorgos Kaftantzís. Dat is een belabberd verhaal, dat lijdt onder de neiging van de auteur tot surrealistisch aandoende mooischrijverij. Als dichter levert dezelfde Kaftantzís met Rosa Miralaï echter een bijdrage die heel wat meer de moeite waard is. De spiegel en de maan van Kitsopoulos heeft voor mij iets te veel van een moraliserende Kerst(in dit geval misschien beter Paas)vertelling.

In het nawoord motiveert de samensteller zijn bedoelingen en geeft hij in een kleine zes bladzijden een overzicht van de 2320-jarige historie van Thessaloniki. Hoewel noodgedwongen erg summier, biedt dit voor wie geen enkele weet heeft van de geschiedenis van de stad, een nuttig raamwerk om de literatuur te kunnen plaatsen. Het is daarom nogal onlogisch en onhandig dat dit overzicht niet in een inleiding aan het begin van het boek staat, maar in het nawoord.

Met Gioconda heeft Hero Hokwerda een indrukwekkend monument opgericht voor de joden van Thessaloniki. Hiermee heeft hij de Nieuwgriekse literatuur, althans in Nederlandse vertaling, een belangrijke dienst bewezen. Het is in alle opzichten een unieke bloemlezing geworden, die zijn evenknie noch in het Nieuwgrieks, noch in het Engels en Hebreeuws heeft, wat bepaald opmerkelijk is te noemen.

Gioconda, de joden van Thessaloniki in de Griekse literatuur. Samenstelling, vertaling en nawoord: Hero Hokwerda. Uitgave Ta Grammata, Groningen 2004.

Verdringing, zelfbedrog en de schijn ophouden

De hoofdpersoon in deze roman van Pavlos Mátesis noemt zich consequent bij haar artiestennaam Rarahu, hoewel ze als Roubini ter wereld is gekomen. Ze groeit op tijdens de Tweede Wereldoorlog in `Bolwerk,' een kustplaatsje ergens in de Griekse provincie. Na de bevrijding en de daarop volgende mishandeling van haar moeder, wegens het heulen met een Italiaanse bezetter, vertrekt het tweetal met steun van een zekere Manólaros naar Athene. Deze Manólaros is het archetype van de Griekse volksvertegenwoordiger, zoals die tot ver in deze eeuw bestond en waarvan de sporen heden ten dage nog niet helemaal zijn uitgewist. Het is de patroon die zijn cliënten zekere gunsten verleent in ruil voor hun stemmen. Manólaros `regelt' bijvoorbeeld een oorlogsweduwenpensioen en laat de leeftijd van Rarahu `aanpassen,' terwijl hij voor het gemak de verkiezingsboekjes van de familie onder zijn beheer houdt. Ook die van de overleden en verdwenen gezinsleden. 

Met behulp van Manólaros belanden moeder en dochter na de nodige problemen in een eigen flatje in Athene, waar Rarahu veel later terugblikt op haar carrière als actrice. Die speelde zich meer af in bedden achter het toneel dan op de planken zelf. Hoewel ze zichzelf toegeeft dat ze nooit echt is doorgebroken, gaat ze er wel prat op dat ze in honderden provincieplaatsen heeft gespeeld. Dat doen grotere actrices, die zelden buiten Athene komen, haar niet na, meent zij. Symbolisch voor de manier waarop Rarahu haar verleden opblaast, is het gebruik van het storend ouderwetse woord edoch, waarmee zij zich een hoger aanzien probeert aan te meten.

Door de traumatische ervaring tijdens de bevrijding verliest de moeder voor lange tijd haar spraakvermogen. Als zij, kaalgeschoren en beschimpt, met andere `moffenhoeren' op een vrachtwagen door Bolwerk wordt rondgereden, klampt haar dochtertje Roubini zich wanhopig aan de wagen vast. Ze roept haar moeder, die ze hoort zeggen: `Wat blaft die Hond toch naar mij, haal die Hond hier eens gauw weg!' Het zijn de laatste woorden die ze spreekt, tot vlak voor haar dood. Rarahu's leven staat in het teken van die hond, die onderdanig en opportunistisch alles moet aangrijpen om te overleven.

In De moeder van de hond wordt de lezer op bladzijde 170 even op het verkeerde been gezet, als de vertelling onverwacht overgaat van de eerste in de derde persoon. Deze breuk in het vertelperspectief valt samen met een breuk in het leven van de hoofdpersoon en haar moeder. Zij verhuizen vanuit de provincie naar Athene, waar een beter bestaan lonkt. Dat begint echter wel in een afgedankte bunker, die de twee vrouwen moeten delen met een invalide. Deze doet zich voor als oorlogsslachtoffer, maar in werkelijkheid verloor hij zijn benen tijdens het visstropen met dynamiet. Het drietal moet zich door middel van bedelarij zien te redden.

De vraag waarmee men aan het einde blijft zitten, is die naar het werkelijke levensverhaal van de oude actrice Rarahu. Het is een geschiedenis waarin haar rauwe bestaan, in het Griekenland onder en na de Duits-Italiaanse bezetting, is verweven met wat zij er in haar latere herinneringen van maakt. Zij herschept haar leven om haar bestaan voor zichzelf aanvaardbaar te maken. Het is een verhaal waarin verdringing, zelfbedrog en de schijn ophouden hoogtij vieren.

Symbolisch hiervoor is wel dat Rarahu, die beweert in veertig jaar lichamelijk niets te zijn veranderd, haar werkelijke naam, Roubini Méskari, heeft afgeschaft, behalve voor de instantie van wie zij haar vaders pensioen trekt. Nog sterker misschien spreekt het geval van haar moeder, die met praten is gestopt op de dag dat ze in het openbaar vernederd werd, omdat zij haar lichaam veil gaf aan een Italiaanse soldaat, uit zorg voor zichzelf en haar kinderen. De moeder lijkt weduwe te zijn van een Albanië-veteraan, die achteraf een nieuw leven blijkt te zijn begonnen met een vrouw in Noord-Griekenland.

Na de episode met de bedelaar, die eindigt als de invalide met bunker en al door een bulldozer wordt verpletterd, zonder dat Rarahu een mond open doet om de chauffeur te waarschuwen, gaat het verhaal weer verder in de eerste persoon. De bunkerperiode heeft nooit bestaan. Hier zwijgt de dochter als de moeder. Ook zij pleegde een verraad waaraan zij zich niet schuldig acht.

De moeder van de hond is, in een mooie, soepele vertaling door Hero Hokwerda, een knap en beklemmend boek over mensen die, ongehinderd door al te veel ethisch besef, het beste van hun leven proberen te maken. Dat het Mátesis niet alleen te doen is om een intrigerend verhaal over een weinig geslaagde maar zelfvoldane toneelspeelster, maar dat hij ook een parallel trekt met de Griekse samenleving, blijkt op bladzijde 225, waar wordt gezegd: 'Rarahu (...) jij bent net als Griekenland, ten onder ga je nooit.' Daarop meent Rarahu: 'Griekenland is net als de heilige Maagd: niemand van ons krijgt haar ooit te zien. Alleen zotten en oplichters zien haar. Terwijl de eieren in mijn koelkast, dié zie ik. En mijn pensioen, dát zie ik. Ik ben geslaagd.'

Voor de lezer is dat nog maar de vraag. De parallel maakt het verhaal echter tot een omvangrijke tragedie, want vanuit deze invalshoek is de Griekse samenleving er een die zijn verleden herschept als een geschiedenis waarin verdringing, zelfbedrog en de schijn ophouden hoogtij vieren. Een samenleving die het nog lang moeilijk zal hebben met zichzelf en zijn verleden. Een boek als dit levert een belangrijk inzicht in de wijze waarop de (collectieve) herinnering wordt verwerkt, ook al word je daar als mens niet optimistischer van.

Pavlos Mátesis - De moeder van de hond. Uitgave: Bert Bakker 1997, 233p. Vertaling: Hero Hokwerda.

Eerder gepubliceerd in Lychnari (2006).

De dragoman die zijn hoofd verloor

In het historische centrum van Nicosia kunnen bezoekers nog altijd een kijkje nemen in het huis waar ooit de bekendste, of zo men wil beruchtste, dragoman Hadjigeorgakis Kornesios woonde. Van oorsprong was een dragoman een tolk, maar zijn functie omvatte meer. Hij was de schakel tussen het Turkse bestuur en de Griekse gemeenschap. Hij was de rechterhand van de aartsbisschop van Cyprus, die als hoofd van de Grieks-orthodoxe kerk verantwoordelijkheid droeg voor de rechtspraak over zijn gelovigen en voor de belastinginning. Dat laatste liet hij over aan de dragoman, die zich daardoor niet geliefd wist bij vele Cyprioten, maar ook bij de Osmaanse gezagsdragers op Cyprus was hij niet echt populair:

Hoewel een Griek, stond hij in rang direct onder de gouverneur en kon hij zich rechtstreeks richten tot de regering in Constantinopel (...). Ondanks zijn macht, was zijn positie niet altijd even benijdenswaardig. Gezien zijn rechtstreekse contacten met Constantinopel wekte zijn handelen menigmaal de woede van de Turkse aga’s op, terwijl de Grieken hem wantrouwden wegens zijn rol bij het vaststellen van de belastingen.*

Hadjigeorgakis Kornesios bekleedde de functie van dragoman vanaf het einde van de jaren ’70 tot zijn val in 1809. Net toen de invloed van de sultans op Cyprus een tijdlang weinig voorstelde. Door samen te spannen met de corrupte Osmaanse gezagsdragers ter plekke en door te rommelen met de belastinggelden steeg de ster van Hadjigeorgakis Kornesios tot hij een van de rijkste en machtigste mannen op het eiland was. Aan zijn woning is nog steeds te zien hoe hij zich omringde met de luxe die een heer van stand toekwam. Het maakte hem echter steeds gehater en niet alleen onder de Grieken. Dat het eiland in de praktijk bestuurd werd door christenen, veroorzaakte een toenemende onvrede onder de moslims en de Osmaanse pasja’s. Er hoefde maar weinig te gebeuren of Hadjigeorgakis Kornesios kon in grote problemen raken. Die kwamen er dan ook in 1804:

Geruchten over een dreigend voedseltekort, dat door de overheid zou zijn geschapen om de prijzen op te drijven en over een op handen zijnde belastingverhoging, leidden tot rellen in Nicosia (...). In de stad bestormden Turkse burgers het huis van de machtige, maar gehate dragoman Hadjigeorgakis Kornesios. Deze wist echter via de achtertuin te ontsnappen en uiteindelijk Larnaca te bereiken, waar hij bescherming kreeg van een van de Europese consuls. 

Dit keer liep het voor de gehate dragoman nog goed af:

Enige tijd later, omstreeks half maart, wist de dragoman Larnaca te verlaten om hulp te zoeken in Constantinopel. Allereerst stuurde de Porte een inspecteur naar het eiland, die het verhaal van Hadjigeorgakis Kornesios bevestigde. Daarop besloot de sultan tot militair ingrijpen.

Dat geluk niet eeuwig duurt en het gezegde ‘hoogmoed komt voor de val’ ook toen gold, moest Hadjigeorgakis Kornesios ervaren in 1809:

In dat jaar werd hij beschuldigd van corruptie en deed de gouverneur een poging om hem te arresteren. Opnieuw wist de dragoman Nicosia te ontvluchten en naar Constantinopel te reizen. Daar genoot hij nog steeds de gunst van de grootvizier. Hij slaagde erin om zich, met steun van de Russische en Britse ambassadeurs, van alle blaam te zuiveren, maar in plaats van direct terug te keren naar Cyprus, bleef hij nog enkele maanden in de hoofdstad om familie en vrienden te bezoeken. Gedurende die tijd werd de grootvizier vervangen door een gezworen vijand van Hadjigeorgakis, waardoor zijn leven acuut gevaar liep. Dit besefte de dragoman maar al te goed, zodat hij vluchtte naar de Russische ambassade. Daar was hij veilig, maar enkele dagen voor Pasen bezocht hij, tegen het advies van de ambassadeur, thuis zijn gezin. Bij die gelegenheid werd hij gearresteerd en naar het huis van de grootvizier gebracht. De Britse en Russische ambassadeurs wisten van de sultan een bevel los te krijgen dat de dragoman geen haar mocht worden gekrenkt, maar daarmee waren zij te laat, Hadjigeorgakis was reeds op last van de grootvizier onthoofd (...). Vanaf die tijd werd de dragoman van Cyprus rechtstreeks benoemd door de Porte. Dat duurde echter niet lang, want in 1821 werd het ambt afgeschaft.

*De citaten zijn afkomstig uit: C.A. Klok, Afrodite en Europa. Een beknopte geschiedenis van Cyprus van de prehistorie tot heden. Baarna 2014 (Utrecht 2005). 

Het Grieks-Turkse conflict van 1897

In het voorjaar van 1897 waren de spanningen tussen Griekenland en Turkije zo hoog opgelopen, dat zij leidden tot een kortstondige oorlog, waarin de Griekse strijdkrachten in Thessalië een verpletterende nederlaag leden. De aanleiding tot het conflict was de openlijke Griekse steun aan een opstand op Kreta, waar een meerderheid van de bevolking streefde naar aansluiting bij het Helleense koninkrijk.

Een belangrijke drijfveer om zich met Kreta te bemoeien werd gevormd door de Megali Idea (Grote Gedachte). Deze nationalistische ideologie was in de periode na de onafhankelijkheidsstrijd van Griekenland tot ontwikkeling gekomen. Het uiteindelijke doel van de Megali Idea was een Groot-Griekenland, waarin alle Hellenen zouden zijn verenigd. Aangezien de meeste Hellenen in de 19e eeuw buiten de grenzen van het koninkrijk woonden, droeg de Megali Idea voortdurend het zaad van oorlog in zich. Kreta, Macedonië, Constantinopel en grote delen van Anatolië zouden bij Griekenland moeten worden gevoegd om dit ideaal te bereiken. 

Nadat het stof van de onafhankelijkheidsoorlog was gaan liggen, stond de Griekse regering voor de moeilijke taak om de nog deels op clanbasis georganiseerde samenleving om te vormen tot een echte natie. Twee wegen stonden haar daartoe ter beschikking: het onderwijs en de militaire dienstplicht. Deze instellingen leenden zich uitstekend voor het kweken van een noodzakelijk geacht saamhorigheidsgevoel, dat al wel bestond onder de intellectuele elite die de basis legde voor de opstand van 1821, maar dat bij de gewone man nog verre van aanwezig was. De Megali Idea vormde hierbij de rode draad: het was de vaderlandse plicht van iedere Griek op te komen voor zijn onderdrukte volksgenoten aan gene zijde van de grenzen. 

De Megali Idea sloot geheel aan bij de tijdgeest van de negentiende eeuw, waarin nationalistische gevoelens gedijden als schimmels in een vochtige kelderruimte. Iedere natie of opkomende staat op de Balkan hield er wel een soortgelijke gedachte op na. De Bulgaren droomden bijvoorbeeld van een Groot-Bulgaars rijk dat geheel Macedonië en Thracië zou omvatten. De Serviërs lieten niet alleen een begerig oog op Bosnië-Herzegovina vallen, ook Macedonië behoorde hen volgens de Groot-Servische gedachte toe. Uiteindelijk zou de Megali Idea gedeeltelijk worden verwezenlijkt, met de verovering van delen van Macedonië, Epirus en Thracië, de aansluiting van Kreta en, pas na de Tweede Wereldoorlog, de Dodecanese. Zij zou echter ook leiden tot de catastrofale nederlaag van Griekenland tegen Turkije in de oorlog van 1919-1922. Zover was het in 1897 echter nog niet.

De Megali Idea werd in hoge mate populair. Het wekt daarom geen verbazing dat bij ieder conflict waarbij Grieken in de irredenta betrokken waren, de emoties in het onafhankelijke koninkrijk hoog konden oplopen. Ook in het geval van Kreta, waar in de loop van de negentiende eeuw verschillende malen een opstand uitbrak tegen het Osmaanse gezag. Telkens wanneer zoiets plaatsvond gingen in Griekenland stemmen op om de opstandelingen te hulp te komen. Dat gebeurde ook toen de in 1895 uitgebroken opstand een hoogtepunt bereikte met het uitroepen van de eenheid met Griekenland door de opstandelingen. De regering in Athene kon de druk om daadwerkelijk te hulp te schieten niet meer weerstaan. In januari 1897 stuurde zij oorlogsschepen en troepen naar het eiland, wat leidde tot een oorlog met het Osmaanse rijk. 

Dat Griekenland zich, naar achteraf bleek, op nogal onbezonnen wijze in een avontuur stortte tegen een militair sterkere tegenstander, is niet alleen te wijten aan overkokende nationalistische emoties, hoewel die meer dan eens een rol gespeeld hebben om 's lands regering op een dwaalspoor te brengen. Het feit dat de bedachtzame premier Charilaos Trikoupis, die weliswaar nationalist was, maar meer nog voorstander van het gezond maken van de financieel noodlijdende staat, in 1895 het veld had moeten ruimen voor Theodoros Deliyannis, een populist in hart en nieren, is van groot belang. Deliyannis, wiens radicale optreden in een eerdere internationale crisis in 1886 leidde tot een blokkade van Piraeus door een vloot van Engelse, Franse en Russische schepen, was er de man niet naar om de roep tot ingrijpen te negeren. Bovendien vond hij koning George I aan zijn zijde.

Constantinopel bleek aanvankelijk niet erg enthousiast voor een oorlog met de Grieken. Het bood aan om Kreta autonomie te verlenen, onder Osmaanse soevereiniteit, een suggestie die door Deliyannis werd afgewezen. Om de druk op te voeren beval de Griekse regering in maart een algemene mobilisatie en begon zij troepen samen te trekken in Thessalië, langs de grens met het Osmaanse rijk. 

Dat lokte een oorlogsverklaring uit van de Porte (zoals de Osmaanse regering ook wel genoemd wordt). Begin april begonnen de eerste schermutselingen, die al spoedig gevolgd werden door een opmars van de Osmaanse troepen, waarop de Grieken nauwelijks antwoord hadden. Numeriek hadden de Osmanen niet eens zo'n grote overmacht, ongeveer vijfenzestigduizend man tegenover een Griekse strijdmacht van ongeveer vijfenveertigduizend man, maar de Grieken bleken hopeloos slecht uitgerust en vooral geoefend. Als we de Geschiedenis van de Griekse natie (Iστoρία τoυ Ελληvικoύ Έθvoυς, τόµoς IΔ') mogen geloven, had een groot deel van de artilleristen bijvoorbeeld nog nooit van zijn leven een schot gelost. Het resultaat was ernaar. Alle martiale illustraties in voornoemd geschiedwerk ten spijt was het Griekse leger binnen de kortste keren op de terugtocht en lag de weg naar Athene open. Als de grote mogendheden onder leiding van Engeland, die zich veelvuldig met Griekse zaken inlieten wanneer hen dat politiek zo uitkwam, op dat ogenblik niet hadden ingegrepen, had het er voor de regering Deliyannis en voor het Κoninkrijk der Hellenen duister uitgezien.

Onder druk van de grote mogendheden kwam de Osmaanse opmars tot stand en werden er onderhandelingen aangeknoopt. Die leidden tot een verrassend resultaat. De evidente verliezer kwam er met enkele blauwe plekken (wat onbeduidende grenscorrecties en een schadevergoeding) vanaf. Zijn inspanningen wat Kreta betreft werden zelfs ten dele beloond, omdat Constantinopel niet alleen moest toestaan dat het eiland autonoom werd onder Osmaanse soevereiniteit (wat in essentie het voorstel aan Athene was geweest), maar ook dat de Griekse kroonprins Constantijn ging optreden als gouverneur, waardoor aansluiting bij het koninkrijk nog slechts een kwestie van tijd was. Dat de uitslag van de onderhandelingen zo gunstig uitpakte voor Griekenland had niets te maken met sympathie voor de Griekse zaak bij de grote mogendheden, maar alles met het belang dat zij hechtten aan het bewaren van een machtsevenwicht op de Balkan en in de oostelijke Middellandse Zee.

In Constantinopel leidde de militaire overwinning tot een kortstondige opleving van het, sinds de rampzalige Russisch-Osmaanse oorlog van 1878 danig geslonken, zelfvertrouwen. Voor Griekenland was het een waarschuwing dat de zieke man van Europa klaarblijkelijk iets minder ziek was dan verondersteld. Bovendien betekende de oorlog de volledige instorting van de toch al wankele staatsfinanciën en moest Athene zich zelfs de vernedering laten welgevallen dat de grote mogendheden een internationale commissie in het leven riepen, die op dit terrein orde op zaken kwam stellen. De nederlaag leidde ook tot grote onvrede binnen de Griekse strijdkrachten, die, niet geheel ten onrechte, de politici de schuld van het debâcle gaven. De verstoorde verhouding tussen de militairen en de politici bleef in de jaren daarop een rol spelen. Uiteindelijk zou dit een van de oorzaken zijn van de staatsgreep die in 1909 Eleftherios Venizelos, een Kretenzer, aan de macht bracht.

Het agressieve nationalisme bleef in de jaren na 1897 onverminderd populair. Bewegingen als de Εθvική Εταιρία (Nationaal Verbond) gingen onverdroten voort met het nastreven van de Groot-Griekse gedachte. Pas na het failliet van het irredentisme, gesymboliseerd door de verwoesting van de Griekse en Armeense wijken van Smyrna door de troepen van Mustafa Kemal in september 1922, verloor de Megali Idea veel van haar glans.

Literatuur:

Paschalis M. Kitromilides - 'Imagined Communities' and the Origins of the National Question in the Balkans.In: M. Blinkhorn & T. Veremis (red.) - Modern Greece: Nationalism & Nationality, Athene 1990.

Iστoρία τoυ Ελληvικoύ Έθvoυς, τόµoς IΔ', Athene 1977 ( Geschiedenis van de Griekse natie, deel 15)

Eerder in licht gewijzigde vorm gepubliceerd in Lychnari jg. 11 no. 3 (1997)

Hoogtepunt en dieptepunt: C. Buddingh'

Op het omslag van mijn editie van C. Buddingh’s Lexicon der poëzie staat een prent van Carl Spitzweg getiteld Der arme Poet. Zij toont een armoedig ingerichte zolderkamer waarin een dik ingepakte dichter onder een paraplu, vanwege de lekkage, bezig is een vers te componeren. Het is het traditionele beeld van een dichter: straatarm, eenzaam en bij voorkeur ook nog eens gezegend met een buitengewoon ongelukkige jeugd. Het beeld waaraan de veelzijdige dichter C. Buddingh’ in ieder geval niet voldoet. Hij was niet straatarm, ook niet rijk, maar toch zeer wel in staat een behoorlijk huis in de Dordtse Bankastraat te bewonen. Hij was niet eenzaam, maar gelukkig getrouwd met een mooie vrouw en hun twee zoons zijn uitstekend terechtgekomen (de jongste onder andere als vertaler van de Harry Potter-boeken). Hij had ook een, naar eigen zeggen, maar er is geen enkele reden om eraan te twijfelen, gelukkige jeugd. En dan toch een bundel schrijven als Het houdt op met zachtjes regenen, verschenen in 1976, een boek dat ik beschouw als het hoogtepunt van Buddingh’s poëzie. 

Het houdt op met zachtjes regenen is het zoveelste bewijs dat het idee dat een slechte jeugd, armoede en eenzaamheid bepalend zijn voor een groot dichterschap, berust op een vooroordeel. Het is een bundel waarin de grote thema’s van het leven, liefde, dood, verlies en het onverbiddelijk voortstormen van de tijd, allemaal aan de orde komen en waarin Buddingh’ een groot meesterschap toont. De bundel, die uiteenvalt in drie delen, odes, gedichten gericht aan andere schrijvers en in memoriams, kenmerkt zich door een voor Buddingh’ typerend parlando, waarin het opvallende stemgeluid van de dichter sterk meeklinkt. Het is een stijl waarmee je voorzichtig moet zijn. Buddingh’ beheerst hem tot in de puntjes, bij veel andere dichters, ik behoor daar ook toe, is het resultaat niet zelden desastreus en wordt het hinderlijk gebabbel. Het indrukwekkendst zijn de in memoriams, omdat daar het drama dat uiteraard ook een rol speelde in het ogenschijnlijk zo gelukkige bestaan van de dichter, krachtig aan de orde komt. Kort na de Tweede Wereldoorlog bracht Buddingh’ lange tijd door in het sanatorium Zonnegloren, wegens een ernstige vorm van longtuberculose. Hij overleefde omdat net op tijd een nieuwe operatieve behandeling tegen deze slopende ziekte werd uitgevonden en leefde, zoals hij zelf stelde, sindsdien on borrowed time. Zijn traumatische sanatoriumervaringen heeft hij lange tijd verdrongen, maar in 1978 kwamen zij met overweldigende kracht bij hem boven. Dat was enkele weken nadat W.F. Hermans zijn infame aanval op Buddingh’ deed in het NRC-Handelsblad. De inzinking die hij kreeg en die hem enkele jaren belette om productief te zijn, is direct te herleiden tot deze trauma’s en heeft niets te maken met het geschimp van de Grote Nurks in de Nederlandse letteren. Ik herinner mij dat Buddingh’ enkele dagen na de publicatie van Hermans’ aanval een mooie schaakpartij speelde aan het eerste bord van het team van Bobby Kinghe, waarin ik bescheiden aan het vierde bord zat, en dat hij niet erg aangedaan leek door het stuk. Wel opmerkelijk is dat Buddingh’ twee jaar daarvoor in zijn in memoriams enkele prachtige gedichten wijdt aan lotgenoten in het sanatorium, zonder dat dit tot geestelijke turbulenties leidde, althans daarvan blijkt niets in zijn dagboeken. Dat Buddingh’, doorgaans de vriendelijkheid en mildheid zelf, ook een andere kant in zijn karakter bezat, blijkt uit de laatste strofe van zijn ontroerende gedicht In memoriam Beertje van M.:

Je weet, Beer, ik ben een vredelievend mens,

bijna even vredelievend als jij was, die net

als ik, geen mug ooit kwaad zou doen, maar soms, als ik

weer aan je denk, heb ik de neiging om een machinegeweer

te stelen, de straat op te rennen en domweg

tussen als die vadsig-blozende gezichten

links en rechts om mij heen te knallen en luidkeels

uit te krijsen: ‘Daar! daar! daar! voor wat niemand

Beertje heeft aangedaan!’ 

In 1985 overleed de dichter onverwacht terwijl hij herstellende leek van een darmoperatie. Aanvankelijk werd zijn literaire nalatenschap beheerd door Ares Koopman. Het kwam echter tot een breuk tussen hem en de weduwe Buddingh’ en sindsdien ontfermde Wim Huijser zich over het nagelaten werk. Huijser kwijt zich nauwgezet en serieus van zijn taak om de nagedachtenis van Buddingh’ levend te houden. Zo maakte hij een alleszins lezenswaardige fotobiografie Een mens in de tijd en publiceerde hij Een stad is een boek: het Dordrecht van Buddingh’ alsmede Het Engeland van C. Buddingh’. In 2015 verscheen als kroon op zijn werk Dichter bij Dordt, de bijzonder goed geschreven biografie van Kees Buddingh'. Ook stelde Huijser een aardig boek samen met Buddingh’s uitspraken over voetbal: Net zo links als Willem van Hanegem: het voetballeven van C. Buddingh'. J. Rentes de Carvalho schreef echter al in Tussenjaar:’...er is niets zo vernederend voor een schrijver als tegen zijn wil openbaar maken wat hij niet heeft afgemaakt.’ Dat is in zekere zin van toepassing op het boekje Bij wijze van spreken dat in 2004 verscheen bij uitgeverij Liverse. Het is een bundeling van miniaturen, soms zelfs mini-miniaturen, die Buddingh’ naar mijn idee veelal als vingeroefening schreef en die bij zijn leven nooit zijn gepubliceerd. Een enkele daarvan valt in de categorie ‘best aardig’, zoals deze:

ZELFMOORDENAAR

De zelfmoordenaar stond vertwijfeld aan zee. Dat hij uitgerekend nu zijn zwembroek moest hebben vergeten!

De meeste stukjes hadden beter niet gepubliceerd kunnen worden. Ze zijn te onrijp, te flauw en te onbeholpen. Buddingh’ komt in dit boekje naar voren als een prutser die af en toe een aardig regeltje of grappig stukje schreef. Ik ken Wim Huijser als een rechtschapen tekstbezorger die het allesbehalve om het gewin is te doen. Ongetwijfeld heeft hij het boek met goede bedoelingen het licht doen zien, maar hij heeft Buddingh’ hiermee geen  dienst bewezen. Waar Het houdt op met zachtjes regenen het glanzend hoogtepunt vormt in Buddingh’s oeuvre, daar vormt Bij wijze van spreken een door de schrijver onbedoeld dieptepunt. Gelukkig bevinden zich tussen deze twee polen heel wat gedichten en verhalen van Buddingh’ die nog steeds zeer de moeite van het (her)lezen waard zijn.

In oorspronkele (gewijzigde) vorm gepubliceerd in Ballustrada 2007 nr. 1/2, in de rubriek 'De gesel en de veer.'

Ο Απόδημος Ελληνισμός στις Κάτω Χώρες

Στις Κάτω Χώρες – Βέλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβούργο-, όπου ο πληθυσμός ανέρχεται σε 28 εκκατομύρια κατοίκους, ζουν περίπου 37.500 Έλληνες ή ελληνικής καταγωγής πολίτες. Ο αριθμός αυτός αν συγκριθεί με τησυρροή των Τούρκων και Μαροκινών που εγκαταστάθηκαν στις Κάτω Χώρες κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, σίγουρα οι Έλληνες αποτελούν μια μικρή εθνότητα. Οι πιο πολλοί Έλληνες ζουν στο Βέλγιο και ανέρχονται σε 25.000. Στην Ολλανδία κατοικούν κάπου 11.000, ενώ στο Λουξεμβούργο κατ’εκτίμηση γύρω στους 1500. Σ’όλες τις περιπτώσεις έχουν υπολογιστεί και οι Έλληνες με διπλή υπηκοότητα.

Η ελληνική μετανάστευση στις Κάτω Χώρες χωρίζεται σε γενικές γραμμές σε δύο περιόδους: η μία ξεκινά από το 1700 και φτάνει μέχρι το 1950 και η άλλη από το 1950 έως το 1980 περίπου. Οι πιο πολλοί Έλληνες ήρθαν τη δεύτερη περίοδο στις Κάτω Χώρες. Η ιστορική πορεία της μετανάστευσης των Ελλήνων στις Κάτω Χώρες, τα πιο σημαντικά μέσα διαβίωσης των μεταναστών, ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκαν και η συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή της νέας τους πατρίδας αποτελούν κεντρικά θέματα του άρθρου αυτού.

Ήδη από το δέκατο έβδομο αιώνα απαντώνται Έλληνες στις Κάτω Χώρες. Το γεγονός αυτό δε θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Η Δημοκρατία των Ενωμένων Κάτω Χωρών - το προηγούμενο καθεστώς της σημερινής Ολλανδίας - διατηρούσε από το 1588, σχεδόν από την ίδρυσή του πολλές εμπορικές επαφές με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ήταν ακριβώς οι Έλληνες οι εντός της Αυτοκρατορίας αυτής που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο διεθνές εμπόριο. Στο τέλος του δέκατου έβδομου αιώνα εγκαταστάθηκαν λίγοι έλληνες έμποροι στο Άμστερνταμ και με την πάροδο του χρόνου συστάθηκε μια μικρή ελληνική εμπορική παροικία που επέζησε μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Κυρίως έμποροι από τη Σμύρνη πρωτοστάτησαν στην κοινότητα, αλλά και άνθρωποι των γραμμάτων από την ομάδα ανταλλαγής σπουδαστών και ναυτικοί που εγκαταστάθηκαν στα λιμάνια. Το μέγεθος της παροικίας δεν έγινε γνωστό, πάντως η οικονομική της δύναμη ήταν προφανώς αρκετή για να ιδρυθεί το 1763 εκκλησία, η Αγία Αικατερίνη, σε οικία στην οδό Άουντεζέιντσφόρμπουρχβάλ.

Ένα από τα πιο ονομαστά, αλλά προσωρινά μέλη της κοινότητας του Άμστερνταμ υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής που ήρθε για σπουδές το 1771. Το ανεκτικό και διανοουμενίστικο κλίμα της Δημοκρατίας, που προέκυψε από ένα μείγμα προτεσταντισμού και κοσμοπολίτικου πνεύματος, συνετέλεσε ώστε οι ιδέες του Διαφωτισμού που άνθιζαν την εποχή εκείνη να συζητιούνται ελεύθερα. Η κατάσταση αυτή επηρέασε πλατιά τον Κοραή, όπως φάνηκε αργότερα σε πολλά από τα γραπτά του κείμενα.

Μετά το 1820 η κοινότητα άρχισε σταδιακά να μειώνεται σε αριθμό. Δε διευκρινίστηκε ο λόγος, αλλά πιθανόν μία από τις αιτίες ήταν η οικονομική παρακμή της Ολλανδίας κατά την περίοδο που περιήλθε υπό την επιρροή της Γαλλίας (1795-1813). Το Άμστερνταμ έχασε για πάντα τη θέση που κατείχε ως ένα από τα αξιολογότερα εμπορικά κέντρα της Δυτ. Ευρώπης. Ενδεικτικό της παρακμής της ελληνικής παροικίας είναι το γεγονός ότι από το 1852 Ρώσοι ιερείς πια, από την ακολουθία της Άννας Παύλοβα, της συζύγου του βασιλιά Γουλιέλμου Β, λειτουργούσαν στο ναό της Αγίας Αικατερίνης μέχρι το τελικό κλείσιμό του, το 1866. 

Οι Έλληνες υπήρξαν θαλασσοπόροι από παλιά. Έτσι δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι σε πόλεις-λιμάνια, όπως: Αμβέρσα, Ρότερνταμ και Άμστερνταμ συναντά κανείς έλληνες ναυτικούς που έμειναν στην ξηρά, πολύ συχνά λόγω γάμου με Ολλανδέζα ή Φλαμανδέζα. Μόλις εμφανιστεί κάπου ένα γκρουπ Ελλήνων, αμέσως τις πιο πολλές φορές θα συσταθεί μια κοινότητα με πρώτο στόχο την ίδρυση ελληνορθόδοξης εκκλησίας και ελληνικού σχολείου. Αυτό ισχύει, παραδείγματος χάρη, για την κοινότητα της Αμβέρσας που ιδρύθηκε το 1911. 

Κατά τη δεκαετία του ’20 του προηγούμενου αιώνα, κυρίως μετά τη Μεγάλη Καταστροφή, εκτός από ναυτικοί εγκαταστάθηκαν κι άλλοι Έλληνες επίσης στις Κάτω Χώρες. Ένα μέρος αυτών ήταν πρόσφυγες από τη Μικρασία που ασχολήθηκαν με το εμπόριο στις Βρυξέλλες, Ρότερνταμ,Ουτρέχτη κ.α. Μερικοί από αυτούς τους μετανάστες άρχισαν δική τους δουλειά, συχνά με επιτυχία, όπως ο γουνέμπορος Χαρίλαος Χιοτάκης και ο έμπορος κρασιών Κλεομένης Αριτζής στην Ουτρέχτη ή ο Λεωνίδας Κεστεκίδης στις Βρυξέλλες του οποίου η γνωστή φίρμα σοκολάτας «Λεωνίδας» λειτουργεί με 2500 καταστήματα σ’ολόκληρο τον κόσμο. Την περίοδο αυτή άνθιζε επίσης το εμπόριο καπνού, που κι αυτό προσέλκυσε Έλληνες στις Κάτω Χώρες. Στο Μπιλτόβεν η φίρμα Βαφειάδη και στο Άμστερνταμ η Γιοκαρίνι ίδρυσαν ελληνικά εργοστάσια τσιγάρων, τα οποία παρ’όλα αυτά ήδη πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο εξαφανίστηκαν πάλι.

Αν και η μετανάστευση μετά το 1920 αυξήθηκε, θα ήταν υπερβολή να μιλούμε για μεγάλο αριθμό ατόμων. Ακόμη το 1953, για παράδειγμα, ήταν εγγεγραμμένοι στο Ελληνικό Προξενείο του Ρότερνταμ 41 Έλληνες, από τους οποίους οι περισσότεροι από τους μισούς έμεναν στο Ρότερνταμ.

Παρά τον μικρό αριθμό Ελλήνων το 1946 ιδρύθηκε η Ένωση Ελλήνων Ολλανδίας. Σκοπός

της ήταν η ίδρυση και λειτουργία μιας ελληνορθόδοξης εκκλησίας στο Ρότερνταμ. Με την οικονομική ενίσχυση Ελλήνων επιχειρηματιών της Ολλανδίας και λίγων εφοπλιστών το 1957 τελείωσε ο ναός κατά τα βυζαντινά πρότυπα και αφιερώθηκε στη μνήμη του Αγίου Νικολάου.

Εντωμεταξύ η δομή της μετανάστευσης των Ελλήνων προς τις Κάτω Χώρες άλλαξε ριζικά. Δεν γινόταν πια λόγος για μεμονωμένους ναυτικούς, εμπόρους και βιοτέχνες (που έρχονταν συχνά από την Ελλάδα μέσω οικογενειακών συνδέσεων) ή για μερικούς πολιτικούς πρόσφυγες. Από το 1953 άρχισε να εμφανίζεται η εργατική μετανάστευση, στην αρχή δειλά, αλλά σύντομα σε μεγάλη κλίμακα.

Η εργατική αυτή μετανάστευση κατευθύνθηκε αρχικά προς τις περιοχές των ορυχείων του Βελγίου, όπου ήδη από το 1946 εργάζονταν πολλοί ιταλοί εργάτες. Εξαιτίας όμως των εξαιρετικά άθλιων και επικίνδυνων συνθηκών εργασίας των ορυχείων η ιταλική κυβέρνηση δυσχέρανε συνέχεια την αναχώρηση μεταναστών στο Βέλγιο. Ύστερα μάλιστα από ένα σοβαρό ατύχημα που συνέβη στα ορυχεία το 1954 οι Ιταλοί πάγωσαν προσωρινά τη συνεργασία τους, βάσει της ιταλοβελγικής συμφωνίας προσέλκυσης εργατών του 1946. Αυτό εξανάγκασε τη βιομηχανία των ορυχείων, που πάλευε για επιβίωση, λόγω μεγάλης έλλειψης εργατικού δυναμικού, να στραφεί προς άλλες χώρες για προσέλκυση εργατών.

Παρόλο που μόλις το 1957 υπογράφτηκε σύμβαση πρόσληψης εργατών μεταξύ Βελγίου και Ελλάδας, στην πράξη η προσέλκυση ξεκίνησε γύρω στο 1954. Νωρίτερα ήδη το 1953 έφτασε στα ορυχεία μια μικρή πρώτη αποστολή περίπου 90 αντρών. Η πρόσληψη έγινε σε στενή συνεργασία με το ελληνικό υπουργείο Εργασίας και ήταν μια κυρίως ελεγχόμενη κρατική διαδικασία. Αυτό σε αντίθεση με τον ερχομό των Ελλήνων στην Ολλανδία, όπου η μετανάστευση διεξήχθηκε «αυθόρμητα », με πολύ λιγότερο έλεγχο από τις αρχές. 

Αρχικά το υπουργείο συμφώνησε με την προσέλκυση κάπου 4000-5000 αντρών, οι οποίοι θα έπρεπε να είχαν συμπληρώσει τουλάχιστον το εικοστό πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Σε ομάδες των 400-500 αντρών το μήνα έφταναν με το τρένο στο Βέλγιο. Εκεί τους περίμενε η σκληρή και επικίνδυνη δουλειά στα ανθρακωρυχεία, οι άθλιες συνθήκες στέγασης (μερικές φορές σε παράγκες κακής ποιότητας) και μια διατροφή τελείως ξένη προς τις ελληνικές γεύσεις. Οι εργοδότες επίσης τους φέρονταν κάπως δεσποτικά. Έκαναν τα πάντα, ώστε να μην αναμειγνύουν τους Έλληνες με τους Ιταλούς. Αυτό προπαντός από φόβο μην επεκταθεί η επιρροή των ιταλικών συνδικάτων και στους έλληνες εργάτες. Επιπλέον τα έσοδά τους ήταν απογοητευτικά, επειδή τα έξοδα στέγης και διατροφής αφαιρούνταν από το μισθό τους .

Συνεπώς δεν είναι άξιον απορίας γιατί πολλοί Έλληνες αναζήτησαν καλύτερες συνθήκες εργασίας σε μία από τις γειτονικές χώρες, μόλις τους δόθηκε η ευκαιρία. Σ ’αυτό συνέβαλε η αλματώδης ζήτηση εργατικού δυναμικού στη Δυτική Γερμανία κι από τις αρχές του 1960 στην Ολλανδία. Ένα παράδειγμα της εξόδου αυτής αναφέρει ο Διαλεκτόπουλος και δηλώνει ότι απ’τους 14.642 αλλοδαπούς εργάτες, μεταξύ των οποίων κι Έλληνες, που προσλήφθηκαν για τα ορυχεία το 1963, είχαν ήδη εγκαταλείψει το Βέλγιο οι 12.049, την άνοιξη του 1964. 

Σε μια προσπάθεια αναχαίτισης της εξόδου, δόθηκαν κάποιες παροχές στους ανθρακωρύχους όπως: ατομικές κατοικίες και ευνοϊκά δάνεια για δυνατή επίτευξη της οικογενειακής επανασύνδεσης. Επίσης με την εξασφάλιση πενταετούς συμβολαίου δόθηκε άδεια εργασίας, ανεξαρτήτου επαγγέλματος, κατά προτεραιότητα σε όλα τα μέλη της οικογένειας του ανθρακωρύχου. Παρά τις παροχές αυτές η έξοδος συνεχίστηκε σε μεγάλη κλίμακα και δε διασφαλίστηκε το συμβόλαιο ούτε του ενός τρίτου των εργατών.

Η μετανάστευση προς το Βέλγιο σχεδόν σταμάτησε προς τα τέλη της δεκαετίας του ’60, κυρίως εξαιτίας της αλλαγής των οικονομικών συνθηκών στη Δυτική Ευρώπη. Ολιγάριθμοι Έλληνες εγκαθίστανται ακόμη στο Βέλγιο στα πλαίσια της οικογενειακής επανασύνδεσης (λόγω γάμου) ή ως εργαζόμενοι σε ελληνικά εστιατόρια που έγιναν δημοφιλή στη δεκαετία του ’80. Γίνεται επίσης λόγος μετανάστευσης με αντίθετη κατεύθυνση, κυρίως ηλικιωμένων Ελλήνων οι οποίοι ξαναγύρισαν στην πατρίδα μετά τη συνταξιοδότησή τους. Τόσο στις Βρυξέλλες όσο και στο Λουξεμβούργο κατοικούν έλληνες υπάλληλοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των οποίων η παραμονή είναι κυρίως προσωρινή. 

Κατά τη δεκαετία του ’50 στην Ολλανδία δεν υπήρχε μαζική εργατική μετανάστευση. Οι λίγοι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν εδώ, ήρθαν αρχικά για περαιτέρω σπουδές και παρέμειναν όπως ο Θεόδωρος Θεοδωρίδης ο οποίος έγινε αργότερα καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης, στον τμήμα αγγειοχειρουργικής και μεταμοσχεύσεων. Κατέφθανε επίσης και από κανένας πρόσφυγας εξαιτίας της τότε πολιτικής καταπίεσης στην Ελλάδα, όπως ο Νίκος Σιδέρης και η σύζυγός του Δήμητρα, η οποία στα τελευταία χρόνια της ζωής της αποδείχτηκε και συγγραφικό ταλέντο.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, λόγω της εξαιρετικά ραγδαίας ανάπτυξης της οικονομίας στην Ολλανδία, ανάκυψε στη βιομηχανία η ανάγκη εργατικού δυναμικού με στοιχειώδη εκπαίδευση. Αυτό πρόσφερε την ευκαιρία για καλύτερες συνθήκες εργασίας στους Έλληνες των βελγικών ορυχείων, γι’αυτό από το 1962 σημειώθηκε μια έξοδος από το Βέλγιο προς την Ολλανδία. Μερικές φορές υπήρχαν ενεργοποιημένοι έλληνες διαμεσολαβητές που πληρώνονταν, τόσο από τους μετανάστες όσο και από τους εργοδότες. Ερχόταν επίσης κανείς μέσω άλλων οικογενειακών μελών ή φίλων ήδη εγκαταστημένων που φρόντιζαν για την υποδοχή και την εργασία του. Αποκλειόταν η ελεγχόμενη κρατική προσέλκυση εργατών. Κατά τον ίδιο τρόπο ερχόταν κανείς και κατευθείαν από την Ελλάδα .

Αν και η Ολλανδία με την Ελλάδα συνήψαν το 1962 μια προσωρινή συμφωνία προσέλκυσης, και το 1966 μία οριστική, ωστόσο πραγματική πρόσληψη υπήρξε μόνο σε πολύ μικρή κλίμακα Ο Φερμέυλεν υπολογίζει τον αριθμό Ελλήνων που προσλήφθηκαν από τους βιομήχανους σε 1500 περίπου. Ο χαρακτήρας της μετανάστευσης παρέμεινε σε υψηλό βαθμό αυθόρμητος.

Παρόλο που εκ μέρους της Ολλανδίας η προσέλκυση Ελλήνων από το Βέλγιο (και τη Γερμανία) δεν έγινε ποτέ νόμιμα, τα βελγικά ορυχεία πίεσαν έγκαιρα το κράτος για λήψη μέτρων, προπαντός όταν το 1963 το ρεύμα εξόδου προς την Ολλανδία πήρε μεγάλες διαστάσεις. Τότε μεσολάβησε η ολλανδική κυβέρνηση. Από το 1964 οι βιομηχανίες που ήθελαν να προσλαμβάνουν Έλληνες από το Βέλγιο ή τη Γερμανία, μπορούσαν να το κάνουν μόνον αν οι ενδιαφερόμενοι προσκόμιζαν ένα επίσημο πιστοποιητικό απόλυσης. Αυτό το μέτρο οδήγησε σε δραστική υπαναχώρηση της ελληνικής μετανάστευσης από το Βέλγιο.

Κατά τα χρόνια 1962-1965 η μετανάστευση των Ελλήνων στην Ολλανδία έφτασε στο αποκορύφωμά της, αλλά για πολλούς μετανάστες η παραμονή ήταν μικρής διάρκειας. Οι πιο πολλοί, μετά από μερικά χρόνια, εγκατέλειψαν και την Ολλανδία, γιατί αντιμετώπισαν προβλήματα προσαρμογήςμερικά απ’ αυτά ήταν η αφιλόξενη νοοτροπία των Ολλανδών και κυρίως η λιγοστή και απλή διατροφή στις πανσιόν ή στις οικογένειες με ενοικιαζόμενα δωμάτια, όπου έμεναν αρχικά. Άλλοι σε μικρό διάστημα αποταμίευσαν αρκετά χρήματα, ώστε να ξεκινήσουν δική τους δουλειά πίσω στην πατρίδα, ενώ για αρκετούς η γερμανική βιομηχανία φάνηκε να προσφέρει ελκυστικότερη προοπτική από την ολλανδική.

Το 1965 ξεκίνησε η οικογενειακή επανασύνδεση. Αυτό σήμαινε για πολλούς μετανάστες μία μεγάλη βελτίωση συγκριτικά με τη ζωή στις τυπικά ανδρικές και συχνά διοικούμενες μιλιταριστικά πανσιόν. Η οικογενειακή επανασύνδεση επίσης είχε ως αποτέλεσμα να ιδρυθούν κοινότητες στα κυριότερα μέρη όπου ζούσαν Έλληνες, όπως ακριβώς συνέβη πριν στο Βέλγιο. Αυτές φρόντισαν για μερικές απαραίτητες ανάγκες, όπως: ίδρυση εκκλησίας, σχολείου, καφενείου και πολιτιστικών και αθλητικών συλλόγων. Αποσπώνται μέχρι σήμερα ιερείς και εκπαιδευτικοί από την Έλλάδα για να καλύπτουν τις θρησκευτικές και γλωσσικές ανάγκες των μεταναστών. Η αθρόα επανασύνδεση της οικογένειας στην Ολλανδία συντελείται κατά το διάστημα 1968-1972. Η ελληνική μετανάστευση στην Ολλανδία σταματά μετά το 1980. Οι Έλληνες που συμπτωματικά έρχονται ακόμη είναι εξαιτίας γάμου (κυρίως με ολλανδό σύντροφο), λόγω σπουδών ή για να δουλέψουν σε ένα από τα πολύ δημοφιλή ελληνικά εστιατόρια στην Ολλανδία, που εκτιμάται ότι φτάνουν τα 400! Απ’τα τέλη της δεκαετίας του ’70 επιστρέφουν πάντως πιο πολλοί Έλληνες, κυρίως της πρώτης γενιάς, από την Ολλανδία στην πατρίδα παρά το αντίθετο.

Αξιοσημείωτο είναι το σχετικά υψηλό ποσοστό ολλανδοελληνικών γάμων. Ήδη το 1985 ο αριθμός αυτός κυμαινόταν στο 24% μέσα στη ελληνική κοινότητα. Ένα άλλο αξιοπρόσεχτο φαινόμενο είναι ότι από τους Έλληνες που παρέμειναν ένας μεγάλος αριθμός, κατ’εκτίμηση κάπου 50%, έχει αποκτήσει την ολλανδική υπηκοότητα. Η πολιτογράφηση γίνεται εύκολα, επειδή το ολλανδικό κράτος δεν εμποδίζει και τη διατήρηση της ελληνικής υπηκοότητας.

Η δομή της μετανάστευσης στο Λουξεμβούργο διαφέρει απ’αυτήν των άλλων Κάτω Χωρών. Δεν υπάρχουν εδώ ναυτικοί που παρέμειναν. Επιπλέον έφτασαν οι πρώτοι Έλληνες μόλις το 1955. Το Λουξεμβούργο δε γνώρισε καμιά μεγάλης κλίμακας εργατική μετανάστευση από την Ελλάδα. Η παρουσία των πιο πολλών Ελλήνων συνδέεται με τις υπηρεσίες του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης που εγκαταστάθηκαν εκεί με την πάροδο του χρόνου.

Οι Έλληνες ανήκουν στην καλύτερη οργανωμένη εθνότητα στις Κάτω Χώρες. Ήδη πριν από την εισροή του μεγάλου ρεύματος των μεταναστών υπήρχαν μερικές ελληνικές κοινότητες και κάποιοι σύλλογοι. Την κοινότητα της Αμβέρσας ήδη την αναφέραμε. Η κοινότητα των Βρυξελλών ιδρύθηκε το 1943 από έλληνες εμπόρους που ήδη έμεναν εκεί. Στην Ολλανδία υπήρχε η Ένωση Ελλήνων Ολλανδίας που έχει αναφερθεί πιο πάνω. Κατά τη διάρκεια της εργατικής μετανάστευσης έλαβε χώρα μια μεγάλη άνθηση κοινοτήτων και συλλόγων. Αυτή τη στιγμή λειτουργούν κάπου είκοσι κοινότητες. Η μεγαλύτερη στο Βέλγιο είναι η κοινότητα Βρυξελλών, ενώ στην Ολλανδία η κοινότητα Ουτρέχτης. Στο Λουξεμβούργο η ελληνική κοινότητα ιδρύθηκε το 1964. Οι κοινότητες γενικά αναπτύσσουν πολλές δραστηριότητες. Όπου υπάρχει ελληνική εκκλησία και ελληνικό σχολείο, θα τύχουν της υποστήριξής τους. Όπου δεν υπάρχει ελληνικό σχολείο μερικές φορές μόνη της η κοινότητα, σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές, φροντίζει για τμήματα ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού και μάλιστα ορισμένες διαθέτουν και τμήματα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας για αλλοδαπούς, καθώς και τμήματα της τοπικής γλώσσας για Έλληνες, όπως: στην Ουτρέχτη και στις Βρυξέλλες. Επιπλέον αναπτύσσουν και πολιτιστικές δραστηριότητες. Οι παραπάνω κοινότητες διαθέτουν, για παράδειγμα, χορευτικά παραδοσιακά συγκροτήματα και τμήματα εκμάθησης ελληνικών χορών. Στην Ουτρέχτη υπάρχει βιβλιοθήκη με δανειστικό τμήμα, ενώ στις Βρυξέλλες λειτουργεί ερασιτεχνική ομάδα θεάτρου, καθώς και στο Λουξεμβούργο, όπου υπάρχουν ενσωματωμένες στον Πολιτιστικό Κύκλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι ομάδες «ελληνική κουλτούρα και χοροί» και «το ελληνικό θέατρο στο Λουξεμβούργο». Επίσης κι άλλες κοινότητες έχουν τέτοιου είδους δραστηριότητες, αλλά δυστυχώς, λόγω της περιορισμένης έκτασης αυτού του άρθρου, δεν μπορούμε να τις ονομάσουμε όλες. Δίπλα στις κοινότητες υπάρχουν επίσης μερικοί ελληνικοί σύλλογοι που είναι οργανωμένοι κατά περιοχή, όπως ο σύλλογος Ποντίων στο Χόρινχεμ, των Κρητών στην Ουτρέχτη, των Μακεδόνων και των Ηπειρωτών στις Βρυξέλλες ή εξ επαγγέλματος, όπως των Ελλήνων Επιστημόνων Ολλανδίας κ.τ.λ.

Μία εξαιρετικά οδυνηρή περίοδος για τις κοινότητες υπήρξε η εποχή της δικτατορίας στην Ελλάδα (1967-1974). Το ελληνικό κράτος την εποχή εκείνη, μέσω των αποσπασμένων δασκάλων και παπάδων, προσπάθησε να επέμβει δυναμικά στις κοινότητες των μεταναστών, που ορισμένες μάλιστα είχαν χωριστεί σε δύο παρατάξεις. Οι πρεσβείες και τα προξενεία προσπαθούσαν να βάζουν στα συμβούλια των κοινοτήτων χουντικούς. Αυτό οδήγησε σε ορισμένα μέρη, όπως στην Ουτρέχτη κ.α. στη σύσταση δύο κοινοτήτων. Κυρίως στην Ολλανδία όπου η κυβέρνηση τάχτηκε τελείως αντίθετη προς τη χούντα, προξενήθηκαν μερικές φορές μεγάλες εντάσεις μεταξύ των ελλήνων χουντικών και εκείνων που, με την πλήρη στήριξη των Ολλανδών, προσπάθησαν να βοηθήσουν την αντίσταση στην Ελλάδα. Πέρασαν χρόνια, μετά την πτώση της χούντας, πριν επουλωθούν κάπως οι πληγές που προξενήθηκαν κατά την περίοδο αυτή και επανέλθει η ενότητα στις κοινότητες . 

Η εκπαίδευση της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού παρέχεται γενικά από εκπαιδευτικό δυναμικό που αποσπάται από την Ελλάδα. Όπου υπάρχει ικανός αριθμός ελλήνων μαθητών παρέχονται μαθήματα ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού εντός του βελγικού και ολλανδικού εκπαιδευτικού συστήματος. Στην Ολλανδία πάντως το είδος αυτό της εκπαίδευσης κινδυνεύει να εξαφανιστεί, επειδή το ολλανδικό κράτος έχει μεγάλες απαιτήσεις ως προς τη γνώση της ολλανδικής και τις διδακτικές ικανότητες του εκπαιδευτικού προσωπικού και απαιτεί προπαντός να υπάρχει στο σχολείο ένας ικανός αριθμός μαθητών μιας συγκεκριμένης εθνότητας. Ο αριθμός αυτός τις πιο πολλές φορές δε συμπληρώνεται από μία μικρή εθνότητα, όπως η ελληνική, με αποτέλεσμα η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού εντός του ολλανδικού εκπαιδευτικού συστήματος να σπανίζει. Παρέχεται μόνο στην Ουτρέχτη και στο Χόρινχεμ. Ωστόσο υπάρχουν τα ελληνικά σχολεία εκτός του σχολικού προγράμματος, τα λεγόμενα μη ενταγμένα τα οποία λειτουργούν μία ή δύο φορές την εβδομάδα. Παρ’όλα αυτά το είδος αυτό της εκπαίδευσης παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Η επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών και κυρίως αυτών που προέρχονται από μεικτούς γάμους ή είναι τρίτης γενιάς δεν είναι πάντοτε εύκολη. Οι δάσκαλοι δεν κατέχουν συνήθως την τοπική γλώσσα, ενώ η ελληνική των μαθητών συχνά είναι ανεπαρκής. Επίσης οι διδακτικές μέθοδοι των Ελλήνων δεν ταιριάζουν πάντοτε με αυτές των Βέλγων και προπαντός των Ολλανδών.

Όσον αφορά στη εκπαίδευση των παιδιών των μεταναστών μπορεί γενικά να ειπωθεί ότι ένα μεγάλο μέρος της δεύτερης γενιάς ακολούθησε επαγγελματική εκπαίδευση, αλλά τα παιδιά της τρίτης γενιάς, συγκριτικά με άλλες εθνότητες, σίγουρα σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό παρακολουθούν ανώτερη ή πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Ο υψηλός βαθμός ενσωμάτωσης των Ελλήνων στην κοινωνία, το σχετικά υψηλό ποσοστό μεικτών γάμων, και το ενδιαφέρον των γονιών για την εκπαίδευση των παιδιών τους θα πρέπει να είναι αναμφίβολα οι λόγοι.

Πριν από το μεταναστευτικό κύμα υπήρχαν λίγες ελληνορθόδοξες εκκλησίες στις Κάτω Χώρες, όπως στην Αμβέρσα και στις Βρυξέλλες. Εκκλησιαστική οργάνωση υπήρξε μόνο με την εργατική μετανάστευση, όταν εμφανίστηκε ένας αριθμός εκκλησιών. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης τότε, το1969, ίδρυσε μία νέα εξαρχία, τη Μητρόπολη των Κάτω Χωρών. Ο Μητροπολίτης έχει την έδρα του στις Βρυξέλλες με δυο επισκόπους στο Ρότερνταμ και στο Μπέρχεν (Μονς). Σε κάθε ελληνική κοινότητα με ικανό αριθμό μελών ιδρύθηκε μία ελληνορθόδοξη εκκλησία ,σχεδόν πάντοτε με χρήματα των μελών της κοινότητας. Σε μερικές περιπτώσεις χαρίστηκε η εκκλησία μερικώς ή πλήρως από ευεργέτες στην κοινότητα, όπως αυτή της Ουτρέχτης από τον Χιοτάκη και του Χρόνινγκεν από τους αδελφούς Κουματίδη, ενώ στις Βρυξέλλες το ελληνικό σχολείο υπήρξε προσφορά του Κεστεκίδη.

Αναφέραμε ήδη ότι οι Έλληνες ενσωματώθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην ολλανδική κοινωνία τα αποτελέσματα των Ελλήνων στην ολλανδική εκπαίδευση, οι μεικτοί γάμοι και ο μεγάλος αριθμός πολιτογράφησης είναι ικανές αποδείξεις. Παρόλο που αποτελούν μία μικρή εθνότητα πολλοί Έλληνες συνεισφέρουν στην ολλανδική κοινωνία. Ήδη αναφέραμε τον Θεόδωρο Θεοδωρίδη, ο οποίος, αφού αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή Αθηνών, ήρθε στην Ολλανδία και μετά από περαιτέρω σπουδές ολοκλήρωσε ως καθηγητής αγγειοχειρουργικής και μεταμοσχεύσεων μια λαμπρή καριέρα στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Μετά τη σύνταξή του στράφηκε προς τη συγγραφή βιβλίων με ιστορικό περιεχόμενο, όπως : «Χρονικό της Ενώσεως Ελλήνων Ολλανδίας (1946-1996)» και μία πρόσφατη μελέτη «Οι Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας».

Μια άλλη αξιόλογη προσωπικότητα είναι ο Αθανάσιος Αποστόλου που σπούδασε Θεολογία στην Αθήνα και στο Άμστερνταμ και ο οποίος από το 1989 μέχρι τις εκλογές του 2002 υπήρξε βουλευτής του ολλανδικού κοινοβουλίου με το εργατικό κόμμα (P.v.d.A). Αν ανατρέξουμε παλιότερα, το 1929 για παράδειγμα, θα βρούμε τη βυζαντινολόγο Σοφία Αντωνιάδου η οποία υπήρξε η πρώτη γυναίκα που αναγορεύθηκε καθηγήτρια στο μέχρι τότε ανδροκρατούμενο Πανεπιστήμιο του Λέυντεν. 

Επίσης στις τέχνες οι Έλληνες έχουν αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα. Ο Τάκης Σιδέρης κάνει καριέρα στην ελληνική παραδοσιακή μουσική, ο Γεώργιος Σεϊτάνης, απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών Αθηνών, εκθέτει ζωγραφική και εικονογραφία στο Λουξεμβούργο. Στις Βρυξέλλες ο γιατρός και ζωγράφος Γεώργιος Κόκκινος, καθώς και αρκετοί άλλοι ζωγράφοι και γλύπτες που δυστυχώς στα στενά πλαίσια του άρθρου αυτού δεν μπορούμε παρά να αναφέρουμε ελάχιστους. Η κοινωνική προσφορά του απόδημου ελληνισμού θα άξιζε ένα ξεχωριστό άρθρο. 

Ήδη από το δέκατο έβδομο αιώνα ζουν ολιγάριθμοι Έλληνες στις Κάτω Χώρες. Κατά τις δεκαετίες του ’50 και ’60 του προηγούμενου αιώνα εισέρευσε ένα κύμα μεταναστών που οδήγησε στην ίδρυση πολλών ελληνικών οργανώσεων στις Κάτω Χώρες που υπάρχουν μέχρι σήμερα, παρά το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των μεταναστών, μετά από κάποιο διάστημα, εγκατέλειψε τις Κάτω Χώρες. Οι Έλληνες που παραμένουν εξακολουθούν να είναι λίγοι, αλλά είναι καλά οργανωμένοι και ενσωματωμένοι και ως εθνότητα, μολονότι μικρή, παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στις κοινωνίες της Ολλανδίας, του Βελγίου και του Λουξεμβούργου. 

Κείμενο : Κορνήλιος Κλοκ 

Μετάφραση και γλωσσική επιμέλεια : Στέλλα Τιμωνίδου

Ντόρντρεχτ, Μάρτιος 2002 

Το αρχικό ολλανδικό κείμενο βρίσκεται στο: Kees Klok - Balancerend op de rand van Europa. Aspecten van de moderne Griekse geschiedenis en actualiteit. Uitgeverij Liverse, Dordrecht 2013.

Ο Κορνήλιος Κλοκ (Κees Klok) σπούδασε σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Μετά από τις μεταπτυχιακές του σπουδές ειδικεύτηκε στην Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας και δημοσίευσε πολλά σχετικά άρθρα. Δραστηριοποιείται επίσης ως ποιητής και μεταφραστής. Μαζί με τη Στέλλα Τιμωνίδου μετέφρασε μεταξύ άλλων ποίηση της Ζωής Καρέλλη, Νίκου Καρούζου, Κικής Δημουλά, Γιάννη Κοντού, Ανέστη Ευαγγέλου και Ντίνου Χριστιανόπουλου. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του λογοτεχνικού περιοδικού Κruispunt και μέλος της Ολλανδικής Εταιρίας Νεοελληνικών Σπουδών. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Apostolou, A. – Grieks-orthodoxe christenen in Nederland. Het Christelijk Oosten, vol. 32, 1980.

Βεντούρα Λίνα – ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΟ ΒΕΛΓΙΟ. Αθήνα 1999.

Blom, J.C.H. & Lamberts, E (ed.) – Geschiedenis van de Nederlanden. Amsterdam 1994.

Boom, Joeri– ‘Jezus was een sociaal-democraat.’ De Groene Amsterdammer, 28-4-2001.

Διαλεκτόπουλος, Αθανάσιος– ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΑ ΟΡΥΧΕΙΑ ΤΟΥ ΒΕΛΓΙΟΥ. Ο ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ 2, Ουτρέχτη 1999.

Θεοδωρίδης, Θεόδωρος Ι. – ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΛΛΑΝΔΙΑΣ 1946 – 1996. Ουτρέχτη 1996.

Giannakos, Dimitris – Charilaos Chiotakis. De vluchteling die hofleverancier werd. Lychnari 4, Amsterdam 1997.

Heesse, Marjan– 25 jaar Herboren, de Griekse gemeenschap van Utrecht viert feest. Lychnari 3, Amsterdam 2000.

Koster, Daniël– Een Griekse Diamant op de Amsterdamse Wallen. Lychnari 5, Amsterdam 2001.

Mijnten, Kees – De belevingswereld van de tweede generatie. Van ‘Turkie Turkie’ tot bekrompenheid. Lychnari 3, Amsterdam 1997.

Mokos, Panayota – Partnerkeuze bij Griekse migranten in Genk en Brussel: tussen traditie en moderniteit. Tetradio 10. Gent 2001.

Mulder, Liek/ Doedens, Anne & Kortlever, Yolande – Geschiedenis van Nederland. Van prehistorie tot heden. Apeldoorn 1989.

Sideri, Dimitra, Vaderlanden, verhaal van een Griekse in Nederland. Groningen 1992.

Τιμωνίδου, Στέλλα - Ελληνόγλωσση εκπαίδευση. Τμήματα μητρικής γλώσσας και πολιτισμού στην Ολλανδία. Ο ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ 1-2, Ουτρέχτη 1997.

Τιμωνίδου, Στέλλα - Η μητρική γλώσσα στο σχολείο-έρευνα LIZE. Ο ρόλος και η χρησιμότητά της. Ο ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ 2-4, Ουτρέχτη 1997.

Vermeulen H. & Van Attekum, M.– De Grieken. Migranten in de Nederlandse samenleving. Muiderberg 1985.