Het berouw van Henry VIII

De lijvige biografie van Thomas Cromwell (1485-1540), geschreven door de Oxfordse hoogleraar in de kerkgeschiedenis Diarmaid MacCulloch, vereist niet alleen enig zitvlees, maar de lezer moet beschikken over een behoorlijke kennis van de geschiedenis van England onder de Tudors en niet bang zijn van enige details. Bij de gemiddelde lezer zal Thomas Cromwell, overigens geen directe voorzaat van Oliver Cromwell, de latere Lord Protector van Engeland, kennen van de trilogie door Hilary Mantel. Mantel heeft voor die serie uitstekend onderzoek gedaan, maar het blijft fictie. Met Thomas Cromwell. A Revolutionary Life beschikken we over een wetenschappelijk verantwoorde levensbeschrijving van deze uitzonderlijke dienaar van koning Henry VIII (1491-1547).

In zijn studie legt MacCulloch de nadruk op de carrière die Cromwell maakte, aanvankelijk als dienaar van kardinaal Wolsey en, nadat deze in ongenade was gevallen, van Henry VIII. De jeugdjaren van Cromwell komen slechts aan de orde waar dat relevant is voor zijn latere carrière, zoals zijn Italiaanse connecties. Cromwell valt op door zijn tomeloze energie en uitzonderlijke, bestuurlijke talenten, waarbij hij, ondanks zijn groeiende macht en invloed, aanvankelijk buiten de schijnwerpers wist te blijven. Vrij laat in zijn carrière werd hij verheven tot baron Cromwell of Wimbledon en in het jaar van zijn dood, 1540, werd hij earl of Essex. Van meer belang waren de ambtelijke functies waarin hij stap voor stap werd benoemd en die getuigden van zijn groeiende macht en invloed. Als Lord Privy Seal werd hij de belangrijkste adviseur van de nogal wispelturige en soms overhaast oordelende Henry VIII.

Cromwell speelde een grote rol in de scheiding van Henry VIII van Catharina van Aragon en het totstandkomen van het huwelijk met Anne Boleyn, waardoor er uiteindelijk een scheuring ontstond tussen de Engelse kerk en Rome. De Anglicaanse kerk die zich daaruit ontwikkelde draagt volgens MacCulloch in sterke mate het stempel van Cromwells bemoeienissen. Een en ander betekende ook dat onder zijn leiding de geleidelijke ondergang van het Engelse kloosterleven een feit werd, een ontwikkeling die de kroon geen windeieren legde. 

Thomas Cromwell speelde ook een belangrijke rol in de val van Anne Boleyn. Nadat de moeder van de latere koningin Elizabeth I wegens hoogverraad in 1536 werd onthoofd, trouwde Hendrik nog hetzelfde jaar met Jane Seymour. Saillant detail: Cromwells zoon Gregory zou een jaar later trouwen met haar zuster Elizabeth, waardoor hij een zwager van de koning werd en oom van de latere koning Edward VI. De Lord Privy Seal was echter ook verantwoordelijk voor het ongelukkige huwelijk van Henry VIII met Anna van Kleef (1540) en die bemoeienis zou uiteindelijk leiden tot zijn val en executie wegens hoogverraad op 28 juli 1540.

Een van de grootste verdiensten van Cromwell is volgens MacCulloch de rol die hij toebedeelde aan het parlement. Waar in de loop van de zestiende eeuw de invloed van veel uit de middeleeuwen stammende parlementen tanende was, door een opkomend centralisme onder de vorsten, was dat bij het Engelse, mede onder invloed van Cromwell, niet het geval en bleef het een factor van betekenis. De val van Cromwell, mede bewerkstelligd door enkele gezworen vijanden, zoals de hertog van Norfolk en Stephen Gardiner, de conservatieve bisschop van Winchester, betekende dat Henry VIII zichzelf beroofde van zijn meest capabele bestuurder. Dat hij spoedig spijt kreeg van zijn ondoordachte optreden, leidt MacCulloch af uit het feit dat niet alleen op allerlei terreinen het door Cromwell ingezette beleid werd voortgezet, maar dat ook zijn belangrijkste dienaren, zoals sir William Cecil and sir Ralph Sadler, hun posities aan het hof behielden. Zijn zoon, baron Gregory Cromwell, raakte na de executie van zijn vader niet uit de gunst bij Hendrik VIII.

MacCullochs studie mag met recht een monumentaal werk worden genoemd, dat berust op uitgebreid bronnen- en literatuuronderzoek en dat naar mijn mening nog vele jaren hét standaardwerk over Thomas Cromwell als rechterhand van Henry VIII zal blijven.

Diarmaid MacCulloch - Thomas Cromwell. A Revolutionary Life. 728p. Viking. New York 2018.